Naśladownictwa c.d. + Nowy Rok!

Witam w nowym, 2024 roku! Poniżej "reanimuję" tekst, który zacząłem pisać dosyć dawno temu ale jakoś nie dokończyłem go. A, że Nowy Rok to Nowy Ja, więc lecimy z tematem.

Podczas jesiennej aukcji u Marciniaka udało mi się wylicytować ciekawą monetkę. 

Generalnie na tą pozycję miałem chrapkę już od dłuższego czasu ale czy to na allegro limit okazywał się za niski, czy dwa lata temu na Onebid podobnie. Tam zresztą mój limit nawet nie mieścił się w estymacjach...

Dlatego cieszy mnie, że konkurencja się zlitowała i nie cisnęła mocno. Zwłaszcza, że budżet na monetki praktycznie przekroczyłem już 1 października na XII Aukcji Premium u Mateusza Wójcickiego a dobiłem już zupełnie wczoraj na aukcji Antykwariatu Wu-eL. Kupiłem na nich trzy monety, każda to inny nominał. Sumarycznie dałyby trojaka. Ale skupmy się na dzisiejszym bohaterze. 

Powyższa moneta, czy bardziej ogólnie typ jest ciekawy z kilku względów.

Po pierwsze to jest tak zwane naśladownictwo przypisywane ukraińskiemu hetmanowi Piotrowi Doroszence. Swego czasu (niemal cztery lata temu, jak ten czas leci...) wspominałem o naśladownictwach w osobnym wpisie. Z perspektywy czasu widzę jak bardzo tamten wpis jest  powierzchowny, ale jeśli ktoś chce więcej to zachęcam do lektury rozdziału o naśladownictwach w Edycji autorskiej PÓŁTORAKÓW WAZÓW z 2022. Albo jeszcze lepiej, do świetnego artykułu Cezarego Wolskiego "Mennica hetmana Piotra Doroszenki w Lisiance i jej monety", który jest dostępny do pobrania na Forum TPZN. 

Wspomniane są szóstaki,, z czego jeden został sprzedany na aukcji WCN: 

67 aukcja WCN

 

Wg Cezarego Wolskiego oraz innych źródeł traktujących o losach mincerza Janka Grankowskiego obie monety (półtorak i szóstak) to produkcje powstałe przy użyciu walcarki . Również boratynki, co do których też powstały ciekawe publikacje:

- Krzysztof Wnęk. Fałszerstwa szelągów Rzeczypospolitej z XVII wieku wykonane techniką walcową. Wiadomości Numizmatyczne, R. LVII, 2013, z. 1–2 (195–196). Link.

- Krzysztof Wnęk. Wielkie afery z małą monetą. Fałszowanie na wielką skalę miedzianych szelągów Jana Kazimierza w drugiej połowie XVII w. Biuletyn Numizmatyczny 2013: 3 (371); 171-188. Link.

Wychodzi na to, że mamy do czynienia z pierwszym (?) naśladownictwem półtoraka, które możemy bez większych wątpliwości przypisać konkretnemu hetmanowi. Ale przecież zostało to już napisane i to dano bo w 2016 panowie Nieczytajło i Zamiechowski w swoim katalogu faktycznie tego "półtoraka" przypisali Piotrowi Doroszence. Wyróżnili oni dwie odmiany, aktualnie można bez problemu mówić o trzech:

- moja moneta,  na rewersie jest samo NOV

- moneta z aukcji Starego Sklepu, jest NOV*

- oraz trzecia wersja, gdzie zamiast V w NOV jest odwrócone "A"

Co do monografii pt. "Katalog Hetmańskich Naśladownictw" autorstwa pana Vdovenko, bo to już kolejny raz, kiedy wspominając o naśladownictwach nie przywołuję najnowszego ich opracowania. Wydane zostało w 2023 i traktuje o imitacjach różnych nominałów rzekomo bitych przez hetmanów. Oczywiście są półtoraki, boratynki, szóstaki oraz trojaki "krakowskie" z lat 162X.

Część merytoryczna jest nadzwyczaj skromna. Owszem jest porównanie monet i zwrócenie uwagi na podobieństwo, co pozwala wywnioskować, że mają to samo pochodzenie. Nie jestem jednak w stanie zrozumieć dlaczego udział mennictwa Piotra Doroszenki zwiększył się niebotycznie? Na w sumie 4 pozycje u Nieczytajły, z czego dwie ostatnie można śmiało kwestionować* tutaj nagle mamy 48 monet przypisywanych temu hetmanowi. Z kolei reszta została dołożona do konta Bohdana Chmielnickiego. Czyli jest system 0 - 1.

*Spieszę wyjaśnić - pozycje 1110 i 1111 to jakieś fałszerstwa z kulfonami zamiast legendy. Trzymając się (ekhem) definicji, naśladownictwa to:

"wybite w niezidentyfikowanych mennicach, posiadają cechy charakterystyczne konkretnej mennicy (koronnej, miejskiej lub litewskiej), obniżoną wagę, wykonane starannie i bez większych błędów literowych i stylistycznych."

O żadnej staranności mowy być nie może. I tu oczywisty plus nowego katalogu - nie ma w nim kulfonów, które Nieczytajło z Zamiechowskim przypisali jako naśladownictwa. Skoro tak to nie wiem co w katalogu robi pozycja 59, która jest oczywistym analfabetycznym bublem a te były odrzucane z katalogu N-Z?

Dalej. Pod numerem 56 mamy włączoną (opisaną przeze mnie jakiś czas temu) PRZEBITKĘ z grosza gdańskiego na półtoraka. Takich przypadków tam podałem kilka, czyli wychodzi, że była to dosyć intensywna praktyka. Pytanie czy "administracja" hetmańska poszłaby na bezpośrednie przebijanie groszy? Jakoś wątpię, choć oczywiście wykluczyć tego nie można. 

https://poltoraki.blogspot.com/2023/06/potorakogrosze.html

Kolejna kwestia - na końcu mamy podrozdzialik "falsyfikaty Piotra Doroszenki". I tu się robi kwas, ponieważ w wcześniej w części katalogowej na pozycji 5 mamy tą monetę:

Zaś w końcówce, w części z "fałszerstwami" jest to:

Czyli pierwsza to naśladownictwo a drugie to fałszerstwo? Przy okazji, powyższe monety już opisałem wcześniej - TU. Żeby nie było - pierwsza moneta była obiektem intensywnej walki na ukraińskim Violity, poszła za astronomiczną kwotę +/- 3000 złotych ale z tego co wiem nabywca wykręcił się od kupna, bo stwierdził, że to współczesna podróba. Btw, kupujący to pewna osobistość z naszego allegro, który (aktualnie nie widzę jego ofert) też masę półtoraków sprzedawał, więc w teorii powinien się znać. To, że to współczesna podróba raczej przeczy fakt, że są znane jeszcze dwa egzemplarze z TEGO SAMEGO STEMPLA. Tylko gorzej zachowane. Powyżej jeden z nich, z aukcji WCN, który jakiś czas temu kupiłem. Trzeci poszedł w 2016 na allegro (najgorzej zachowany), no i jakiś musiał widzieć też pan Kopicki, skoro umieścił go w katalogu. Na egzemplarzu z WCN pięknie widać jak złazi srebrzenie. Czyli skoro były bite tym samym stemplem to dlaczego mamy taki podział? Zakładam, że przez stan zachowania, autor doszedł do "wniosku", że Doroszenko oprócz bicia naśladownictw klepał też stricte fałszerstwa. Jak dla mnie teoria bardzo naciągana.

Dalej. Pozycja numer 1, monetka sprzedana przez GN Marciniak:

https://onebid.pl/pl/monety-zygmunt-iii-waza-poltorak-1614-krakow-nasladownictwo-ex-kalkowski/961703

Też przypisane Doroszence. Nieczytajło nie notuje. To znaczy notuje pod fałszerstwami (też Doroszenki) - 1113 oraz 1114. Też te same stemple, co powyższa moneta z aukcji. Różnica to stan zachowania. 

Skoro już przy katalogu Nieczytajły jesteśmy to on popełnił podobny błąd: w katalogu pod numerem 236 umieścił taką samą monetę (fals) jak w części z falsami - 1139. 

Dalej (też Nieczytajło) - 1086 - naśladownictwo, 1157 - fałszerstwo. Choć w tym przypadku nie jest to dokładnie ten sam stempel to ewidentnie warsztat ten sam. Różnica oczywiście stan zachowania. 

Dalej już tylko Vdovenko. 1622, pozycja 18 (P.D.22.c.2) naśladownictwo:

I na stronie 83 fałszerstwo:

Ten sam warsztat. Różnica? Zgadliście: stan zachowania. 

Kolejna pozycja: 29. No tutaj to ewidentny fals. Spójrzcie na te ręcznie dłubane litery:

Zresztą ten sam warsztat już jest znany z fałszerstw: 

https://onebid.pl/pl/monety-zygmunt-iii-waza-falszerstwo-z-epoki-poltoraka-1623/471242

Generalnie im dalej w las tym bardziej można się zastanawiać nad sensownością tej publikacji. Na szczęście sam autor zaznaczył, że bardzo ciężko odróżnić naśladownictwo od fałszerstwa. Pytanie tylko więc po co je "klasyfikować" bez składu i ładu przypisując niektórym proweniencję na chybił trafił? Kolejna sprawa - wertując publikację miałem wrażenie, że ktoś zrobił ją na podstawie moich zdjęć z archiwum allegro/violity/onebid etc. Jednak nie ma w nim niektórych pozycji, które można by zaklasyfikować jako naśladownictwa. W zależności od przyjętych kryteriów to od kilku do nawet kilkunastu monet więcej :P Ja z kolei nie znałem tylko dwóch pozycji obecnych w części poświęconej półtorakom. W podziękowaniach jest m.in. forum TPZN, gdzie umieszczałem zdjęcia obecne w katalogu, brak natomiast podziękowań/informacji o autorstwie kilku zdjęć, które należą do osób prywatnych. Z kolei pozycje 22, 25, 49, 50 odnoszą się do monet z katalogu Nieczytajło-Zamiechowski ale już bez fotografii. Jak mam niby to rozumieć? 

Przy okazji, na forum TPZN udało mi się rzutem na taśmę załapać do kalendarza na 2024 właśnie z naśladownictwami. Moje zdjęcie będzie ozdabiało grudzień:

Opis z uwagi na ograniczoną ilość miejsca będzie skrócony:

W drugiej połowie XVII wieku próżno było szukać w Rzeczpospolitej spokojnego miejsca. Wrzało w całym kraju, lecz skupmy się na południowym wschodzie, tam, gdzie dziś znów szaleje wojna.

Półtoraki wybijane za panowania Zygmunta III Wazy były jedną z najpopularniejszych monet na terenach Ukrainy. Zawirowania historyczne tamtego okresu spowodowały znaczny spadek ilości polskiej monety na tych terenach. Efektem kryzysu monetarnego było powstanie tzw. naśladownictw hetmańskich, czyli monet imitujących powszechnie znane i tolerowane nominały. Należą do nich m.in. również półtoraki, które po setkach lat utonęły wśród milionów sztuk wybitych w epoce oryginałów.

Co wiemy dzisiaj o tej gałęzi numizmatyki? Niestety bardzo mało. Istnieją wprawdzie skąpe informacje z epoki, które pozwalają przypisać monety produkowane na walcarce hetmanowi Piotrowi Doroszence. Ich wykonawcą miał być Janek Grankowski, mincerz pracujący we Lwowie, później zaś zwerbowany przez Doroszenkę i fałszujący w mennicy w Lisiance półtoraki, boratynki oraz szóstaki. Analizując materiał numizmatyczny można przypuszczać, że były to "półtoraki" z datą 1622 oraz charakterystyczną legendą "MONE NOV REG POLON". Monetę tą włączyli do swojego katalogu Kamiński i Kurpiewski przypisując jej numer 485. Innym, niepochodzącym z legalnej mennicy, na pewno jest półtorak z datą 1618, który odnajdziemy pod numerem 361 w katalogu Kopickiego wydanym w 2007 r. Z kolei moneta wybita na niedociętym krążku (ze względu na wadę bicia uniemożliwiającym określenie daty, lecz z uwagi na obecność herbu Awdaniec to 1614-1616) z uwagi na podobieństwa liter, punc Orłów czy przede wszystkim korony (stosowanej tylko w oryginalnych półtorakach w 1616 roku) nakazuje ten twór wiązać z jednym warsztatem razem z omawianym wcześniej półtorakiem z datą 1618. Kolejne przedstawione na zdjęciu monety były notowane przez Nieczytajłę i Zamiechowskiego - ukraińskich autorów katalogu wydanego w 2016 roku. Oni jako pierwsi podjęli się wyróżnić (nie bez sporych kontrowersji i znaków zapytania) monety będące imitacją polskich półtoraków bitych w latach 1614-1627. Przy okazji często spotyka się informacje o biciu półtoraków z datą 1628 i 1629, czyli po wprowadzeniu przez Zygmunta III Wazę zakazu emisji drobnej monety. Dotyczą one w rzeczywistości emisji fałszerskich/naśladowczych. Jedyny przypadek półtoraka bydgoskiego z datą 1629, który na pierwszy rzut oka wykazywał cechy oryginalnego bicia okazał się być wysokiej jakości fałszerstwem na szkodę kolekcjonerów.

Niestety pomimo starań zarówno profesjonalnych numizmatyków jak i wścibskich amatorów, nadal nie możemy jednoznacznie przypisać „anomalnych” półtoraków do emisji hetmańskich lub dobrej jakości mennic fałszerskich, jakie na pewno funkcjonowały na tych terenach. Jest to rozdział w kartach numizmatyki, który wciąż czeka na uzupełnienie.

Jeszcze raz, wszystkiego dobrego w 2024 roku!